Ingrepen

Joeri Folman

Poëzie en vervreemding – dat zijn aspecten die de boventoon voeren in de fotografe van Scarlett Hooft Graafland. Ter gelegenheid van haar tentoonstellingen in Museum Het Valkhof en (later dit jaar) in Huis Marseille interviewden we haar.

Fotograferen wij de wereld niet meestal min of meer zoals we die aantreffen? We zien iets en zetten dat na het kiezen van een goede beelduitsnede en belichting, op de foto. Eventueel veranderen we het gefotografeerde beeld naderhand in een beeldbewerkingsprogramma – maar in eerste instantie zijn onze foto’s grosso modo een registratie van de werkelijkheid zoals die is.
Zo rechttoe rechtaan is het natuurlijk lang niet altijd. Zeker niet in het geval van de geënsceneerde fotografe van Scarlett Hooft Graafland. In een bestaand landschap plaatst zij zelf installaties, dus driedimensionale werken (heel vaak met mensen als onderdeel), die ze met veel oog voor licht, lijnen en kleur op de foto zet. Ze werkt met een analoge middenformaatcamera en beeldbewerking komt er helemaal niet aan te pas. Scarletts afstudeerrichting was sculptuur (driedimensionale kunst) en hoewel de eindresultaten van haar huidige activiteiten foto's zijn, heeft haar werk ook altijd iets heel sculpturaals. "Ik zie mijn werk toch ook nog als een soort beeldhouwwerken", vertelt ze ons.
Ze heeft het ook wel over ingrepen – ingrepen in de werkelijkheid, in het landschap. Het zijn vooral uitzonderlijke landschappen op exotische plaatsen waar zij haar ingrepen laat plaatsvinden: bijvoorbeeld de zoutvlakten van Bolivia, of het ijs- en sneeuwlandschap bij de Inuit in het noorden van Canada. "Ik vind het mooi om te spelen met heel vreemde landschappen. Het is zoiets vervreemdends en met een foto kun je het nog vervreemdender maken", zegt ze. De afgelopen jaren bezoekt ze opvallend veel eilanden. Zo belandde zij onlangs nog op Vanuatu, een eilandengroep in de Stille Oceaan, en, vlak voordat de oorlog in Jemen uitbrak, op Socrota, een Jemenitisch eiland in de Indische Oceaan. Die eilanden zoekt ze op omdat je er vaak uitzonderlijke vegetatie vindt die je nergens anders tegenkomt. Het zijn met name exotische bomen, die maar op één plek in de wereld groeien, die Scarletts aandacht trekken. Op Socrota maakte ze werk van de unieke dragon blood tree (zie vorige pagina’s) en speciaal voor een uitzonderlijke soort baobab-bomen ging ze naar Madagascar. "Het ging om bomen die alleen in een specifiek gebied op Madagascar groeien. Ik vond dat zoiets magisch, het leek me zo gaaf om daarheen te gaan. De boom in kwestie kan wel dertig meter hoog worden. Hij heet renala en wordt ook wel the mother of the forest genoemd."
Voor haar foto Mothers of the forest (zie hierboven) liet Scarlett een stuk of tien vrouwen rondom de stam van een renala plaatsnemen, met de benen omhoog tegen de stam aan. Hierbij refereert zij aan een regelmatig terugkerende benaming van de baobab in Afrikaanse legenden, een benaming die ook terugkomt in het beroemde boek Le petit prince van Saint-Exupéry: omdat de kronkelige kruin van de boom sterk doet denken aan wortels wordt hij wel de 'upside-downtree' genoemd. "Ik dacht, als ik die vrouwen upside-down neerleg, is de connectie er met het verhaal van Le petit prince. Het moeten vrouwen zijn, want dan is er ook een link met de mother of the forest." Zo legt Scarlett verschillende associaties losjes over elkaar heen. Daarnaast spelen ook puur visuele overwegingen een belangrijke rol. "Ik kies hier ook voor om te benadrukken hoe groot die stam is. En ook omdat alle verticale lijnen van die benen doorlopen in de verticale stam."

Limonade en Facebook
Zo schuiven betekenissen, associaties en esthetische overwegingen bij Scarlett langs en over elkaar heen, tot ze samen het wonderlijke beeld vormen dat zij uiteindelijk op de foto zet. Die betekenislagen zijn vaak speels, zoals de woord-beeldspeling bij de Mothers of the forest, maar ze roert ook grotere kwesties aan. "Dit zijn vissers in Madagascar", wijst Scarlett op de net zichtbare knieën in de bootjes op de pagina hiernaast. "Ik was daar en ik kwam erachter dat de zeeën bijna zijn leeggevist door heel grote Japanse vissersschepen die er rondvaren. Die vissers komen aan hun vis door met hun bootjes naar de grote schepen te varen en bier en sigaretten en dergelijke te ruilen voor bevroren stukken vis, de afvalproducten die de Japanners niet meer willen. Heel treurig. Toen dacht ik, het lijkt me mooi om op deze manier een soort statement te maken: de cultuur die verloren lijkt te gaan - al zie je dat niet rechtstreeks: als je die foto ziet, kun je het ook gewoon als een mooi beeld ervaren, maar het zit er dan wel achter. Ik hoop er een extra lading in te brengen waardoor het niet een één-op-één beeld is."
Scarlett reist zo'n twee keer per jaar naar de meest afgelegen plekken van de wereld. "Het is ook een fascinatie die ik van jongs af aan heb voor andere culturen. Ik vond aardrijkskunde altijd heel erg leuk. Ik hou van heel afgelegen gebieden, waar de cultuur van de bevolking nog wat onaangetast is, minder verwesterd. Dat vind ik spannend, ook een beetje als avonturier, en in de hoop dat ik daar met goede werken vandaan kom."
Die voorliefde voor (nog min of meer) onaangetaste culturen bracht haar al een aantal keer bij de Inuit. Hier maakte zij onder meer het werk Lemonade igloo. Ook daarin wil zij iets zeggen over ingrijpende culturele veranderingen. Voor deze foto liet zij limonade bevriezen tot ijsblokken en van die blokken liet ze door een paar oudere Inuit een iglo bouwen. Het bouwen van een ijsiglo is een ambacht dat alleen nog de oudere Inuit beheersen – anders dan het bouwen van sneeuwiglo's, dat minder moeilijk is.
Op de foto zie je een van de bouwers in een traditioneel wolvenpak. "We hadden de iglo naast de school gebouwd. Daardoor trokken we met dat project heel veel verschillende mensen uit het dorp. De kinderen gebruikten hem als een soort hangout-plek waar ze in konden zitten. Ik wil met mijn werk vaak iets zeggen over het gegeven dat we in een tijd leven waarin heel veel inheemse culturen elementen aan het verliezen zijn. Maar dat wil ik dan wel op een mooie manier doen. Die limonade staat voor de jeugd daar, die op Facebook zit. Maar ik dacht ook: het is gewoon gaaf om zo'n kleurig ding midden in dat lege witte landschap te hebben."
Zo vinden we behalve een kleurcontrast in deze foto het contrast tussen de oude generatie van ijsiglo's en de jonge generatie van limonade en Facebook. Vlak bij de plek waar de iglo gebouwd werd was ook een kleine montageruimte van een lokale televisiezender. "Zij vonden het interessant om het bouwen te filmen en ze hebben er een afevering van gemaakt." Het project groeide uit tot een happening die lokaal veel mensen trok. "Ik kon de jonge en de oude generatie een beetje bij elkaar trekken. Dat was mijn idee erachter."
Bij Scarlett gaat het niet alleen om wat er uiteindelijk op de foto staat, maar ook om wat er voor de lens gebeurt – om alles wat met de totstandkoming van de foto te maken heeft. Vaak is dat een uitgebreid proces. De totstandkoming van de limonade-iglo is daar een voorbeeld van. "Voordat je die mensen zo ver hebt dat ze de iglo gaan bouwen - dat is een heel project, dat neemt heel veel tijd in beslag." Samenwerking met de lokale be- volking vormt een essentieel onderdeel van haar werk. "Je hebt een bepaalde sfeer nodig. Hoe ze met jou omgaan is een deel van het werk. Bij de Inuit had je niet eens hotels, afgezien van één hotel dat zo duur was dat je er gewoon niet kon verblijven. Dus ik was echt overgeleverd aan de goodwill van die mensen. Maar ik vind het een mooi onderdeel om te kijken in hoeverre het mogelijk is. En dan merk ik dat het meestal toch wel lukt, dat je zelfs op de meest extreme plekken toch vrijwel altijd het vertrouwen van mensen kunt winnen en dat je opgenomen wordt. Dat vind ik gaaf. En door dat contact kom ik ook weer op nieuwe ideeën, want dan hoor ik weer verhalen en begin ik meer te zien hoe de cultuur werkt. Ik lees er van tevoren wel over, maar pas als je er middenin zit ga je zien hoe het echt is. Dat vind ik mooi om weer te gebruiken in het werk."

Ook Nederland
Tussen alle exotische landschappen treffen we ook een molen aan in een Nederlands landschap dat zelfs doet denken aan een zeventiende-eeuws schilderij. Met dit beeld verwijst de fotografe niet alleen naar de oude schilderkunst, maar middels zo'n zesduizend meter industrieel draad in primair rood dat ze langs de wieken heeft laten spannen ook naar de abstracte kleurvlakken van Mondriaan. "Ik dacht: Mondriaan werkte met kleurvlakken. Als ik net zoals hij zo'n kleurvlak met een primaire kleur in het landschap plaats, krijg je een heel vervreemdend effect. Het blijft wel een molen, maar doordat de wieken ineens een vierkant vormen wordt het toch heel vervreemdend. En ik ben wel heel blij dat ik dit werk heb gemaakt, in het Nederlandse landschap. Want het is niet mijn bedoeling om alleen maar naar exotische gebieden te gaan."
Momenteel is werk van Scarlett te zien in de groepstentoonstelling Photography Extended III in Museum Het Valkhof in Nijmegen. In september 2016 is er in Huis Marseille in Amsterdam een grote overzichtstentoonstelling van haar werk. Er zal dan ook een boek met haar foto's verschijnen. Voor die overzichtstentoonstelling en voor dat boek moet nog veel voorbereidend werk gebeuren, maar één ding is in ieder geval duidelijk voor Scarlett: haar foto's zullen niet geordend worden op gebied – zoals dat overigens ook niet het geval is in de tentoonstelling in Nijmegen. "Als je het per gebied laat zien, dan wordt dat gebied het onderwerp, terwijl het dat eigenlijk niet is, Natuurlijk is het gebied ook belangrijk, maar het gaat toch eigenlijk over de interactie met de mensen met wie ik samenwerk en om een soort poëzie die ik maak. Het belangrijkste is dat je als bezoeker door surrealistische landschappen loopt."